Εναλλακτικά συστήματα εκτροφής
Με τον όρο εναλλακτικά συστήματα εκτροφής, αναφερόμαστε στα εκτατικά συστήματα εκτροφής αυγοπαραγωγών ορνίθων, στα οποία η διατροφή των πτηνών βασίζεται στο μεγαλύτερο μέρος στη βόσκηση σε φυσικούς ή τεχνητούς λειμώνες. Οι όρνιθες βόσκουν κατά τη διάρκεια της ημέρας σε ειδικό βοσκότοπο και κατά τη διάρκεια της νύχτας (ή και της ημέρας σε ακραίες καιρικές συνθήκες) φυλάσσονται σε κατάλληλα διαμορφωμένους ορνιθώνες (φορητούς ή σταθερούς), που παρέχουν προστασία από φυσικούς εχθρούς και δυνατότητα λήψης συμπληρωματικής τροφής και γέννησης αυγών, δεδομένου ότι διαθέτουν τεχνητό φωτισμό. Τέτοια συστήματα είναι, η συστηματικής μορφής εκτροφή ελεύθερης βοσκής, η επίσης συστηματικής μορφής βιολογική εκτροφή και η χωρική εκτροφή, που γίνεται με παραδοσιακές μεθόδους.
Με πολλούς τρόπους, η βιολογική εκτροφή μοιάζει με την εκτροφή ελεύθερης βοσκής. Οι βασικές διαφορές, από τις οποίες χαρακτηρίζεται η βιολογική εκτροφή, είναι η απαραίτητη χρήση βιολογικών ζωοτροφών, οι απαιτήσεις ανάπτυξης των βιολογικών λειμώνων, η πυκνότητα φόρτισης του δαπέδου των ορνιθώνων (6 πτηνά / m2) και η απαγόρευση κοπής του ράμφους των πτηνών. Σε ό,τι αφορά τη χωρική εκτροφή, αυτή διατηρεί τα χαρακτηριστικά του παρελθόντος και της παράδοσης. Είναι πολύ μικρού μεγέθους εκτροφές, στις οποίες οι όρνιθες κινούνται χωρίς κανένα περιορισμό, περνούν όλη την ημέρα στο χωράφι, στον κήπο, στο δρόμο και στην αυλή του σπιτιού και το βράδι κλείνονται στο παραδοσιακό κοτέτσι. Ένας σημαντικός αριθμός ελληνικών νοικοκυριών, ιδιαίτερα στις ορεινές και νησιωτικές περιοχές, αντλεί ένα συμπληρωματικό εισόδημα από την πώληση των αυγών που παράγονται με τον τρόπο αυτό.
Κύρια χαρακτηριστικά των εναλλακτικών συστημάτων εκτροφής αυγοπαραγωγών ορνίθων
- Ευζωία των ορνίθων
Η ευζωία, αποτελεί ένα χαρακτηριστικό που διαμορφώνεται μέσα από το γονότυπο και το περιβάλλον του κάθε ζώου. O Broom (1986) ορίζει την ευζωία ως την κατάσταση στην οποία βρίσκεται το ζώο κατά την προσπάθεια προσαρμογής στο περιβάλλον του. Στο «Πρωτόκολλο για την Προστασία και την Ορθή Μεταχείριση των ζώων», η συνθήκη του Άμστερνταμ ορίζει νέους κανόνες για τη δράση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αναγνωρίζει ότι τα ζώα είναι ευαίσθητα όντα (τα ζώα αισθάνονται) και επιβάλει στα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα να λαμβάνουν υπόψη τις απαιτήσεις της ορθής μεταχείρισης των ζώων στη διαμόρφωση και την εφαρμογή της ευρωπαϊκής νομοθεσίας. Σκοπός της κοινοτικής οδηγίας στον τομέα προστασίας των ζώων είναι η αποτροπή της πρόκλησης περιττής οδύνης σε αυτά σε τρεις βασικούς τομείς εκτροφή, μεταφορά και σφαγή. Με άλλο ορισμό που δίνεται από το Farm Animal Welfare Council στη Μ.Βρετανία η ευζωία περιγράφεται μέσα από ένα σύνολο προϋποθέσεων που πρέπει υφίστανται, έτσι ώστε να εξυπηρετούνται οι βασικές ανάγκες των ζώων, τόσο στο επίπεδο της εκτροφής τους, όσο και κατά τη μεταφορά και τη σφαγή τους. Οι προϋποθέσεις αυτές, ή όπως το FAWC τις ονομάζει ελευθερίες των ζώων, είναι οι εξής:
- Απουσία πείνας ή δίψας,
- Απουσία καταπόνησης από το περιβάλλον,
- Απουσία τραυματισμού ή ασθένειας,
- Δυνατότητα έκφρασης φυσιολογικής συμπεριφοράς και
- Απουσία φόβου ή stress.
Τα εναλλακτικά συστήματα εκτροφής, θεωρητικά, καλύπτουν όλες τις ανάγκες των πτηνών, δίνοντας σε αυτά τη δυνατότητα έκφρασης χαρακτηριστικών της φυσιολογικής τους συμπεριφοράς, όπως είναι το αμμόλουτρο, η ανίχνευση, το καθάρισμα των φτερών με το ράμφος, κ.ά. Παρόλα αυτά, στην πράξη, η έκθεση των πτηνών σε μεταβλητούς παράγοντες του εξωτερικού περιβάλλοντος, ενέχει και σοβαρούς κινδύνους για την ευζωία τους, όπως είναι η θερμική καταπόνηση σε ακραίες καιρικές συνθήκες, οι επιθέσεις από άγρια ζώα, η επαφή με τρωκτικά, η φοβία λόγω θορύβων κ.ά. Επιπλέον, η υψηλή θνησιμότητα, η οποία παρουσιάζεται στα εναλλακτικά συστήματα λόγω έκθεσης σε παρασιτικά και λοιμώδη νοσήματα που μεταδίδονται με τα άγρια πτηνά, τα τρωκτικά, κ.ά., πρέπει να διερευνηθεί σε βάθος, αν επιθυμούμε την περαιτέρω ανάπτυξη και διάδοση των συστημάτων αυτών. Όλες οι παραπάνω παράμετροι αποτελούν αντικείμενο έρευνας, που βρίσκεται σε εξέλιξη, με στόχο τη σύγκριση του επιπέδου ευζωίας των πτηνών μεταξύ των διαφόρων συστημάτων εκτροφής. Σε κάθε περίπτωση, μπορούμε να πούμε ότι η ορθολογική διαχείριση είναι το κλειδί για την προστασία των πτηνών και την εξάλειψη των κινδύνων για την ευζωία αυτών.
- Αειφορία
Η αειφορική ανάπτυξη ορίζεται ως η ανάπτυξη, με την οποία είναι δυνατόν να καλυφθούν οι ανάγκες του σήμερα χωρίς να υπονομεύεται η δυνατότητα των μελλοντικών γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες. Με αυτή την έννοια, η διατήρηση των φυσικών και των ανθρώπινων πόρων είναι πρωταρχικής σημασίας. Στην περίπτωση της πτηνοτροφίας, τα παραπάνω μπορούν να ερμηνευθούν με την ισορροπία μεταξύ οικονομικών αποφάσεων, προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος, προστασίας της εργασίας και του κοινωνικού περιβάλλοντος. Σε γενικές γραμμές, μπορούμε να πούμε ότι τα εναλλακτικά συστήματα είναι συστήματα ολοκληρωμένα, τα οποία, έχουν τη δυνατότητα να αξιοποιούν ορθολογικά όλους τους φυσικούς πόρους, ώστε να ικανοποιούν τις ανθρώπινες ανάγκες, ενώ παράλληλα προστατεύουν το περιβάλλον και τη βιοποικιλότητα και εξασφαλίζουν την οικονομική βιωσιμότητα των μονάδων. Όταν η εκτροφή γίνεται στο βοσκότοπο, ό,τι απομακρύνεται από το περιβάλλον, επιστρέφει σε αυτό. Τα χημικά σκευάσματα χρησιμοποιούνται ελάχιστα και μόνο σε περιπτώσεις ανάγκης. Το έδαφος, το νερό και η ατμόσφαιρα ανανεώνονται και αποτελούν πόρους διαθέσιμους για τις μελλοντικές γενιές. Επιπλέον, στο περιβάλλον της εκτροφής αναπτύσσονται διαφορετικά είδη φυτών και διαβιούν διαφορετικά είδη ζώων και με τον τρόπο αυτό, το έδαφος εμπλουτίζεται και ο κίνδυνος λοιμωδών και παρασιτικών νοσημάτων απομακρύνεται.
Από τις βασικές αρχές της βιολογικής πτηνοτροφίας και λιγότερο, της εκτροφής ελεύθερης βοσκής, είναι ο σεβασμός και η προστασία του περιβάλλοντος, που καθορίζεται με σαφείς οδηγίες για τα είδη των φυτών και τις καλλιεργητικές μεθόδους, που πρέπει να εφαρμόζονται για τη δημιουργία των λειμώνων. Και στις δύο περιπτώσεις, η μεγαλύτερη σημασία αποδίδεται στην αποβολή αζώτου και φωσφόρου στην ατμόσφαιρα και στην εκπομπή αερίων θερμοκηπίου. Στο σημείο αυτό, πρέπει να αναφέρουμε ότι οι ενεργειακές ανάγκες των πτηνών είναι μεγαλύτερες στα εναλλακτικά συστήματα, αφού έχουν περισσότερη φυσική άσκηση και κάνουν προσπάθεια για να διατηρήσουν τη θερμοκρασία τους στο ιδανικό επίπεδο. Απαιτείται περαιτέρω έρευνα στα θέματα αυτά, προκειμένου να μειωθούν οι ενεργειακές απαιτήσεις των πτηνών στα συστήματα που στηρίζονται στη βόσκηση.
Σε ό,τι αφορά την οικονομικότητα των εκτροφών, πρέπει να αναφέρουμε ότι το κόστος παραγωγής σε αυτές είναι μικρότερο αναφορικά με το βασικό συντελεστή παραγωγής, που είναι η γη και όχι οι ζωοτροφές, των οποίων το κόστος αυξάνει διαρκώς. Η αξία της γης προσδιορίζεται από την ικανότητα παραγωγής αγαθών και επηρεάζει την οργάνωση και τη διαχείριση της εκτροφής με τα εξής χαρακτηριστικά: τοποθεσία και απόσταση από την αγορά (κόστος μεταφοράς προϊόντων) και τοπογραφική διαμόρφωση (απόφαση για τύπο ορνιθώνων, κ.ά.). Οπωσδήποτε, απαιτούν μεγαλύτερο κόστος για την εφαρμογή των οδηγιών, κυρίως σχετικά με το περιβάλλον και την ευζωία των πτηνών. Με ένα υπολογισμό του μέσου κόστους για τις χώρες της ΕΕ, το μέσο κόστος παραγωγής των αυγών ελεύθερης βοσκής είναι 48% υψηλότερο από εκείνο των αυγών που παράγονται στις συμβατικές κλωβοστοιχίες. Το επιπλέον αυτό κόστος καλύπτεται μερικά από τον πτηνοτρόφο και μερικά από την υψηλότερη τιμή, με την οποία διατίθενται στην αγορά τα αυγά ελεύθερης και βιολογικής εκτροφής. Κέρδη εμφανίζουν και οι χωρικές εκτροφές, εφόσον τα αυγά διατίθενται με την κατάλληλη σήμανση (ειδικές πτηνοτροφικές εκτροφές, κ.ά.), στην τοπική αγορά ή σε εστιατόρια, σε ξενοδοχεία και σε αγροτουριστικές επιχειρήσεις.
Με την υιοθέτηση των εναλλακτικών συστημάτων στην πτηνοτροφία, τα κοινωνικά οφέλη που μπορούν να προκύψουν είναι πολλαπλά και συνδέονται με την δυνατότητα εργασίας, τη διατήρηση των εθίμων και των παραδόσεων, την κοινωνική συμμετοχή και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των πτηνοτρόφων και των οικογενειών τους. Τα συστήματα αυτά, εξυπηρετούν απόλυτα τις ανάγκες των πτηνοτρόφων να διαμένουν μέσα στη φάρμα τους, να είναι αυτόνομοι και να παράγουν υψηλής ποιότητας προϊόντα. Τα εναλλακτικά συστήματα εκτροφής, μπορούν να συμβάλλουν στη μείωση της ερημοποίησης της υπαίθρου και να ενισχύσουν την ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών. Στην Ελλάδα, είναι αρκετοί αυτοί, και κυρίως νέοι άνθρωποι, που σκέφτονται την επιστροφή στην ύπαιθρο και τη δραστηριοποίησή τους με την πρωτογενή παραγωγή, έτσι ώστε να αυτονομηθούν εργασιακά και να βελτιώσουν την ποιότητα της ζωής τους. Επιπλέον, οι αρχές, στις οποίες βασίζονται τα συγκεκριμένα συστήματα εκτροφής, είναι αρχές στις οποίες βασίζεται η παράδοση και η κουλτούρα του ελληνικού λαού και για το λόγο αυτό, είναι σχετικά απλή η υιοθέτησή τους.
- Ποιότητα αυγών
Η ποιότητα των ζωικών προϊόντων παρουσιάζει έντονη θετική συσχέτιση με τις συνθήκες διαβίωσης των ζώων, έτσι ώστε να θεωρείται ότι όσο καλύτερη είναι υγεία των ζώων και οι συνθήκες εκτροφής τους και όσο ορθολογικότερα γίνεται η διατροφή και αναπαραγωγική τους διαχείριση, τόσο υψηλότερη ποιότητα επιτυγχάνεται στα παραγόμενα προϊόντα. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών μάλιστα, και εν μέρει ως αποτέλεσμα των πρόσφατων διατροφικών σκανδάλων σε χώρες της Ευρώπης, έχει διαμορφωθεί η αντίληψη και στους καταναλωτές ότι τα προϊόντα που καταναλώνουν πρέπει να προέρχονται από ζώα που έχουν εκτραφεί, διακινηθεί και σφαγεί με μεθόδους που να ευνοούν την ευζωία τους. Η αντίληψη αυτή, συνδέεται κυρίως με ζητήματα ηθικής, όμως παράλληλα είναι στενά συνδεδεμένη και με την αντίληψη ότι τα ευτυχισμένα ζώα είναι υγιή ζώα που παράγουν ασφαλή και υψηλής ποιότητας προϊόντα.
Σε έρευνα της ΕΕ, το 57% των καταναλωτών έχουν την πρόθεση να πληρώσουν ένα επιπλέον τίμημα για αυγά που παράγονται εκτός συμβατικών κλωβοστοιχιών. Από αυτούς, το 58% δικαιολογούν την πρόθεσή τους αυτή λέγοντας ότι η ευζωία των ορνίθων είναι σε πολύ κακό επίπεδο στις συμβατικές κλωβοστοιχίες. Παρόλα αυτά, φαίνεται ότι η πλειονότητα των ευρωπαίων καταναλωτών πολύ λίγα γνωρίζει για τις μεθόδους εκτροφής των ορνίθων, γεγονός που καθιστά απαραίτητη την οργάνωση εκστρατειών ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των καταναλωτών.
Η πιστοποίηση-σήμανση και η τυποποίηση των αυγών, που παράγονται από ειδικές πτηνοτροφικές εκτροφές έχει μεγάλη σημασία και ιδιαίτερα κατά τα τελευταία χρόνια, που η πτηνοτροφία έχει υποστεί αρκετά πλήγματα. Στη χώρα μας, έχει ανατεθεί στον Οργανισμό Πιστοποίησης και Ελέγχου Γεωργικών Προϊόντων (AGROCERT) η διαχείριση του συστήματος ελέγχου και σήμανσης προϊόντων ειδικών πτηνοτροφικών εκτροφών. Σε ό,τι αφορά την τυποποίηση, η Ελλάδα αντιμετωπίζει ένα σοβαρό διαρθρωτικό πρόβλημα, αφού ένα μεγάλο ποσοστό αυγών εξακολουθεί να συσκευάζεται σε πρόχειρους χώρους των πτηνοτροφείων, οι οποίοι και αποτελούν το παραδοσιακό συσκευαστήριο αυγών. Τα εγκεκριμένα συσκευαστήρια αυγών ανέρχονται σε 189 από τα οποία όμως λειτουργούν μόνο τα 135 συνολικής δυναµικότητας 97.000 τόνων με πολύ μικρό βαθμό εκσυγχρονισμού. Εποµένως, διαπιστώνεται ανάγκη για υποδομή σε κέντρα συσκευασίας, προκειμένου να βελτιωθεί η ποιότητα του προϊόντος και να μειωθεί το κόστος παραγωγής με χώρους, που θα επιτρέπουν την ορθολογικότερη εκμετάλλευση και θα συμορφώνονται προς τους κοινοτικούς κανονισμούς (Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, 2009).
