Σφήκες (Hymenoptera, Vespidae)

Σφήκες (Hymenoptera, Vespidae) Είναι μέτριου ως σχετικά μεγάλου μεγέθους έντομα. Στα πιο πολλά είδη, το βασικό χρώμα του σώματος στα ενήλικα είναι μαύρο ή σκοτεινοκάστανο, με κίτρινες κηλίδες ή ζώνες. Έχουν κεντρί. Βιολογία-ζημιές. Τα είδη που μπορεί να προκαλέσουν ζημιά σε σταφύλια και άλλες οπώρες, ζουν σε κοινότητες. Κάθε κοινότητα περιλαμβάνει ένα γονιμοποιημένο θηλυκό που το λέμε ‘βασίλισσα’, αρσενικά και περισσότερες εργάτριες. Σε περιοχές με ψυχρό χειμώνα, η κάθε κοινότητα υφίσταται για μια μόνο περίοδο, από άνοιξη ως τέλος φθινοπώρου. Τα αρσενικά και οι εργάτριες ψοφούν το φθινόπωρο, ενώ τα γονιμοποιημένα θηλυκά διαχειμάζουν σε προφυλαγμένες θέσεις και το καθένα τους ιδρύει μια νέα κοινότητα την επόμενη άνοιξη. Οι ενήλικες σφήκες τρώνε μελιτώδη αποχωρήματα άλλων εντόμων, νέκταρ, σαρκώδεις καρπούς και ιδίως ώριμα φρούτα. Αποσπούν όμως και κομμάτια από φρέσκο ή ελαφρώς αλλοιωμένο ψάρι ή κρέας διάφορων σπονδυλωτών, ή ολόκληρα έντομα, για να ταΐσουν τις προνύμφες τους. Ορισμένα είδη παίρνουν πίσω, με τροφάλλαξη από τις προνύμφες τους, αποδομημένο μέρος των ζωϊκών πρωτεϊνών που τους πρόσφεραν. Οι προνύμφες αναπτύσσονται μέσα σε κελλιά που μοιάζουν σε σχήμα με της ήμερης μέλισσας, αλλά είναι κατασκευασμένα από μασημένο από τα ενήλικα ξύλο ή φλοιό και σάλιο. Το σχήμα, μέγεθος, αριθμός και διάταξη των προνυμφικών κελλιών στη φωλιά ποικίλλει με τα είδη των σφηκών. Οι φωλιές μπορεί να είναι υπόγειες (συχνά σε έδαφος με μεγάλη κλίση στην είσοδο της φωλιάς, ή σε έδαφος πίσω από ξερολιθιές, χαλικουριές ή πίσω από ρωγμές τοίχων), όπως των ειδών Vespa orientalis, Vespula vulgaris, V. germanica και V. rufa, ή σε κουφάλες δέντρων όπως του Vespa cabro, ή σε θάμνους όπως του V. norvegica και ειδών Polistes. Οι σφήκες είναι γενικά ωφέλιμες, διότι αφαιρούν τις σάρκες πτωμάτων διαφόρων ζώων, προτού σαπίσουν και συλλαμβάνουν και προσφέρουν στις προνύμφες τους αξιόλογο αριθμό βλαβερών εντόμων, κυρίως Διπτέρων και Λεπιδοπτέρων. Ορισμένα είδη γίνονται κατά περίπτωση βλαβερά, όταν κεντούν τον άνθρωπο, τρώνε ώριμα ή σχεδόν ώριμα φρούτα, αφαιρούν φλοιό από δέντρα ή θάμνους για να κατασκευάσουν τη φωλιά τους, ή σκοτώνουν ημέρες μέλισσες για να ταΐσουν τις προνύμφες τους. Συνεπώς οι σφήκες πρέπει να καταπολεμούνται μόνο όταν υπάρχει κίνδυνος να κάνουν ζημιά. Η παρουσία μιας φωλιάς σφηκών σε εξωτερικό τοίχο ή στέγη σπιτιού, σε κουφάλα δέντρου, σε θάμνο ή στο έδαφος κοντά σε κατοικίες, δεν σημαίνει ότι θα έχουμε οπωσδήποτε ενόχληση ή ζημιά. Δεν χρειάζεται δε να καταστρέφουμε τις σφήκες ή τις φωλιές τους αργά το φθινόπωρο, διότι σε λίγες μέρες οι σφήκες θα ψοφήσουν και οι φωλιές τους δεν πρόκειται να ξαναχρησιμοποιηθούν. Όταν όμως η φωλιά βρίσκεται κοντά σε δρόμο, μονοπάτι, ή άλλη δίοδο παιδιών ή κατοικίδιων ζώων, ώστε να υπάρχει πιθανότητα να την ενοχλήσουν και να τσιμπηθούν, χρειάζεται να γίνει καταπολέμηση. Το ίδιο ισχύει όταν διαπιστώσουμε αρχή ζημιάς και μεγάλο πληθυσμό σφηκών σε φλοιό χρήσιμων φυτών ή σε φρούτα που πλησιάζουν στην ωρίμαση, ή όταν οι σφήκες γίνονται ενοχλητικές σε υπαίθριους χώρους. Το V. orientalis F., μεγαλόσωμο, διαστάσεων 20-26 x 5- 7 mm, είναι από τα πιο βλαβερά είδη. Οι εργάτριές του τρώνε ώριμα σταφύλια, άλλα φρούτα, αφαιρούν φλοιό καρποφόρων και άλλων δέντρων, εισβάλλουν σε κυψέλες για να φάνε μέλι και σκοτώνουν μέλισσες. Το κέντημα του, όπως και των άλλων σφηκών και μελισσών, είναι οδυνηρό και σε πολλούς ανθρώπους προκαλεί οίδημα που διαρκεί ως και λίγες ημέρες. Άτομα αλλεργικά στην τοξίνη του κεντριού των σφηκών και μελισσών μπορεί να χρειαστούν την άμεση φροντίδα γιατρού για να αποφύγουν δυσάρεστες συνέπειες, ιδιαίτερα δεν αν κεντηθούν από το V. orientalis. Καταπολέμηση. Ο καλύτερος τρόπος είναι να βρούμε τη φωλιά και να καταστρέψουμε την εκεί κοινότητα των σφηκών. Η επέμβαση μας πρέπει να γίνει αργά το βράδυ ή τη νύχτα. Τότε οι σφήκες είναι μέσα ή πάνω στη φωλιά και η δραστηριότητα τους είναι μικρή, ώστε και η πιθανότητα να μας τσιμπήσουν είναι μικρή. Αν χρησιμοποιήσουμε ηλεκτρικό φανό, συνιστάται να τον κρατούμε στα πλάγια, μακριά από το σώμα μας ώστε αν οι σφήκες πετάξουν προς το φώς να μην έρθουν στο σώμα μας. Πρόσωπα αλλεργικά στο δηλητήριο των σφηκών πρέπει να μην πλησιάσουν. Η επέμβαση συνίσταται σε ψεκασμό ή επίπαση της φωλιάς ή της εισόδου της και μικρής γύρω περιοχής, με ένα κατάλληλο εντομοκτόνο όπως dichlorvos 1 %, malathion 2 %, ronnel 1 %, σταθερά συνθετικά πυρεθροειδή όπως deltamethrin, fenvalerate, permethrin και άλλα εντομοκτόνα επαφής με σχετικά μικρή τοξικότητα για τα θερμόαιμα και τον άνθρωπο. Σκευάσματα οικιακής χρήσης σε μεταλλικά δοχεία υπό πίεση (aerosols) είναι επίσης κατάλληλα. Μετά την επέμβαση, συνιστάται να σκεπάζουμε την είσοδο της φωλιάς με χώμα και λάσπη. Αν δεν έχουμε ή δεν θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε με εντομοκτόνο, μπορούμε, σε φωλιές που είναι στο έδαφος, να ρίξουμε βενζίνη στην είσοδο της φωλιάς και να την σκεπάσουμε. Οι ατμοί της βενζίνης σκοτώνουν τα ενήλικα αλλά όχι και τις νύμφες. Αν λοιπόν, την άλλη μέρα δεν σκάψουμε για να καταστρέψουμε μηχανικά τη φωλιά, θα βγουν από τις νύμφες ενήλικα σε λίγες μέρες. Φωλιές εκτεθειμένες (σε βράχους, τοίχους, δέντρα, θάμνους κττ.) μπορεί να καταστραφούν και με φωτιά. Με ένα πυρσό, καίμε τη φωλιά από κάτω. Για φωλιές σε κορμούς δέντρων που θέλουμε να διατηρήσουμε, συνιστούν την εισαγωγή καιόμενου θειαφιού. Όταν δεν είναι δυνατή ή πρακτική η ανεύρεση των φωλιών, η καταπολέμηση θα γίνει με δηλητηριασμένα δολώματα ή με παγίδες. Το δόλωμα είναι κρέας, προϊόν κρέατος, συκώτι, πηγμένο αίμα, έτοιμες τροφές για σκύλους ή γάτες με οσμή κρέατος ή καλύτερα ψαριού. Ανακατεύομε ή με άλλο τρόπο προσθέτομε στο δόλωμα ένα κατάλληλο εντομοκτόνο για να σκοτωθούν οι σφήκες. Για ορισμένα είδη σφηκών πολύ ελκυστικά είναι τα βουτυρικό επτύλιο και οκτύλιο. Οι παγίδες τύπου κλουβιών με κωνικές εισόδους συλλαμβάνουν και σκοτώνουν μόνο τις ενήλικες σφήκες. Προτιμότερος τρόπος είναι η χρησιμοποίηση κλουβιών με οπές πλέγματος τέτοιες που να επιτρέπουν την είσοδο και την έξοδο των σφηκών. Στα κλουβιά αυτά βάζομε το δόλωμα ανακατεμένο με ένα εντομοκτόνο κατά προτίμηση μεγάλης διάρκειας και αργής δράσης. Οι σφήκες παίρνουν κομμάτια του δηλητηριασμένου δολώματος στη φωλιά, όπου θα ταΐσουν τις προνύμφες τους και θα μολύνουν άλλα ενήλικα, ώστε σιγά σιγά θα εξοντωθεί η κοινότητα. Μπορούμε να περιορίσουμε σε μεγάλο βαθμό τον πληθυσμό του V. orientalis τοποθετώντας παγίδες στις θέσεις όπου τα θηλυκά πίνουν νερό, ενωρίς την άνοιξη, πριν δημιουργήσουν φωλιές. Για προστασία των φρούτων, σε ορισμένες περιοχές τα περικλείουν σε σακούλες από χαρτί ή τούλι. Εν ανάγκη ψεκάζουν τον αμπελώνα ή τον οπωρώνα με εντομοκτόνο πολύ μικρής υπολειμματικής διάρκειας, από εκείνα που επιτρέπονται ως λίγες ημέρες πριν από τη συγκομιδή. Αντίθετα, για προστασία του φλοιού, θα προτιμηθεί εντομοκτόνο μεγάλης διάρκειας. Γενικά, συνιστάται να γίνεται συνδυασμός διαφόρων τρόπων καταπολέμησης. Για να έχουμε δε ικανοποιητικό αποτέλεσμα, πρέπει η προσπάθεια να γίνει σε ολόκληρη την περιοχή και μάλιστα ενωρίς (άνοιξη ή αρχές θέρους) πριν ο πληθυσμός του εντόμου φτάσει σε επίπεδα όπου δεν αντιμετωπίζεται εύκολα.