Μεταξοσκώληκας

Μεταξοσκώληκας

Κατασκευή του κουκουλιού από μεταξοσκώληκες κλεισμένους σε πλέγμα (τελάρο). Κάτω δεξιά κουκούλι σε τομή με τη χρυσαλλίδα.

Ως μεταξοσκώληκες χαρακτηρίζονται τα έντομα εκείνα τα οποία περνούν τη φάση της νύμφωσης μέσα σε βομβύκιο (κουκούλι), το οποίο κατασκευάζουν με ειδικές εκκρίσεις. Έχει μεγάλη οικονομική αξία για τον άνθρωπο καθώς εκτρέφεται (σηροτροφία) για την παραγωγή του μεταξιού. Υπάρχουν αρκετά τέτοια έντομα σε δύο οικογένειες των λεπιδοπτέρων με γνωστότερο εκπρόσωπό τους το γνωστό μεταξοσκώληκα της μουριάς. Τα μεταξογόνα έντομα ακολουθούν την παρακάτω ταξονομική κατάταξη:

Συστηματική κατάταξη μεταξογόνων εντόμων

Κλάση	Έντομα (Insecta)
Φύλο	Αρθρόποδα (Arthropoda)
Υποκλάση	Πτερυγωτά (Pterygota)
Υποδιαίρεση	Εξωπτερυγωτά (Exopterygota)
Τάξη	Λεπιδόπτερα (Lepidoptera)

Στην τάξη των λεπιδοπτέρων ανήκουν όλα τα έντομα, τα γνωστά ως πεταλούδες κατά το στάδιο του τέλειου εντόμου, και φυσικά μέσα σε αυτά και τα έντομα που παράγουν την ίνα του μεταξιού, οι γνωστοί μεταξοσκώληκες. Αυτοί ανήκουν στην κατηγορία των βομβυκοειδών (Bombycoidea) της τάξης αυτής, η οποία περιλαμβάνει οκτώ οικογένειες, δύο από τις οποίες, οι βομβυκίδες (Bombycidae) και οι σατουρνίδες (Saturnidae) είναι αυτές που συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο αλλά επιπλέον και το οικονομικό ενδιαφέρον από πλευράς παραγωγής μεταξιού.

Είδος Bombyx mori L.

Στάδια μεταμορφώσεων μεταξοσκώληκα

Η κάμπια του Bombyx mori είναι ο πιο διαδεδομένος μεταξοσκώληκας. Συμβάλλει παγκοσμίως κατά 95% στην παραγωγή φυσικού μεταξιού. Είναι έντομο οικόσιτο, δηλαδή εκτρέφεται αποκλειστικά από τον άνθρωπο. Δύο είναι τα οικόσιτα έντομα στον κόσμο, η μέλισσα κι ο μεταξοσκώληκας. Είναι είδος της οικογένειας Bombycidae, η οποία ανήκει στην τάξη των Λεπιδόπτερων όπου εκεί ανήκουν τα έντομα, τα γνωστά ως πεταλούδες κατά το στάδιο του τέλειου εντόμου. Μετά την επώαση των σπόρων (που πραγματοποιείται σε ειδικούς χώρους, τους επωαστικούς θαλάμους, σε ειδικές συνθήκες) που αποτελεί και το πρώτο στάδιο της εκτροφής του μεταξοσκώληκα και γίνεται στα μέσα Απριλίου-αρχές Μαΐου, έχουμε την εκκόλαψη των [ προνυμφών]. Ο μεταξόσπορος, του οποίου το μέγεθος δεν ξεπερνά το κεφάλι μίας καρφίτσας, εκκολάπτεται σε 12-15 περίπου ημέρες, ενώ το μέγεθος του μεταξοσκώληκα, από 2-3 χιλιοστά μήκος που έχει αρχικά, φθάνει τα 8-9 εκατοστά στο τελευταίο στάδιο της εκτροφής και αυξάνει το βάρος του 10.000 φορές.

Μορφολογικά χαρακτηριστικά λεπιδόπτερων

Λέπια πτερύγων σε ηλεκτρονικό μικροσκόπιο

Οι προνύμφες των λεπιδόπτερων (τα λεπιδόπτερα οφείλουν το όνομά τους στα λέπια στις πτέρυγες) λέγονται κάμπιες. Είναι εμφανής και πάλι η συγγένεια με τα λεπιδόπτερα. Και στις δύο τάξεις οι προνύμφες έχουν κοιλιακούς πόδες (εδρικούς ψευδόποδες), παράγουν μετάξι με τους σιαλικές αδένες και μερικά είδη κατασκευάζουν κολεούς.

Τα τρία ζεύγη «γνήσια» πόδια στο θώρακα είναι πενταμερή. Μπορούν όμως να είναι υποτυπώδη ή να λείπουν τελείως. Μαζί με τους ψευδοπόδες οι κάμπιες έχουν μέχρι ένδεκα ζεύγη πόδια, κατά κανόνα οχτώ. Τα τρία μέρη του θώρακα δεν διαφέρουν πολύ από τους κοιλιακούς δακτυλίους.

Μόνο το κεφάλι είναι σκληρυμένο με σκληρωτίνη, το υπόλοιπο σώμα είναι μαλακό και σαρκώδες. Τα στοματικά μόρια είναι μασητικού τύπου. Οι τριμερείς κεραίες είναι πολύ κοντές και δυσδιάκριτες. Κατά κανόνα οι κάμπιες έχουν έξι ομματίδια. Οι προνύμφες προστατεύονται από θηρευτές με τα χρώματα τους που τις κάνουν αδιάκριτες στους εχθρούς, ή τους ξαφνιάζουν. Άλλα είδη μιμούνται κλαδάκια ή φύλλα, μερικά κατασκευάζουν έναν προστατευτικό κολεό. Μερικά είδη είναι τόσο μικρά που μπορούν να ορύσσουν μέσα στα φύλλα. Σε αυτά λείπουν τα πόδια.

Αναπαραγωγή μεταξοσκώληκα

Ζευγάρωμα σε κουκούλια

Ωοτοκία

Όπως αναφέρεται και στη σελίδα του κλαδώματος, όταν ολοκληρωθεί η εκτροφή, οι μεταξοσκώληκες ανεβαίνουν στα κλαδιά που έχουν τοποθετηθεί πάνω στα κρεβάτια για να πλέξουν το κουκούλι τους (τη μεταξένια φούσκα). Ο μεταξοσκώληκας εκκρίνει από τους δύο μεταξογόνους αδένες του το μετάξι και με συγκεκριμένες κινήσεις του σώματός του πλέκει το κουκούλι.

Το πλέξιμο γίνεται από έξω προς τα μέσα με αποτέλεσμα ο μεταξοσκώληκας να εγκλωβίζεται μέσα στη φούσκα ενώ σταδιακά μεταμορφώνεται σε χρυσαλλίδα. Το πλέξιμο του κουκουλιού ολοκληρώνεται σε 12 μέρες υπό συνθήκες σκότους και απόλυτης ησυχίας.Αμέσως μετά αρχίζει το μάζεμα των κουκουλιών από τα κλαδιά. Το ξεκλάδωμα διαρκεί δύο με τρεις μέρες. Μέσα σε 10 ημέρες από το ξεκλάδωμα πρέπει να γίνει η απόπνιξη ή αλλιώς το ψήσιμο των κουκουλιών για να θανατωθεί η χρυσαλλίδα που βρίσκεται μέσα σ' αυτά πριν προφτάσει και μεταμορφωθεί σε πεταλούδα.

Αν δε γίνει η απόπνιξη των κουκουλιών, η πεταλούδα που βρίσκεται μέσα στο κουκούλι, ύστερα από 12 ημέρες από την ολοκλήρωση του πλεξίματος, κόβει τις κλωστές της φούσκας και βγαίνει. Τότε οι πεταλούδες ζευγαρώνουν. Οι αρσενικές ξεχωρίζουν απ' τις θηλυκές απ' το σχήμα των κεραιών, που είναι όργανα όσφρησης. Το θηλυκό εκκρίνει μια αρωματική ύλη, που δεν ξεπερνά μερικά χιλιοστά του γραμμάριου. Το αρσενικό με τις κεραίες του έχει την ικανότητα να συλλάβει το άρωμα αυτό σ' απόσταση μέχρι και 1.500 μέτρα.

Στη συνέχεια πετά προς τη θηλυκιά και, αφού ζευγαρώσουν, ύστερα από λίγο ψοφά. Το θηλυκό ζει ακόμη μερικές μέρες, συνήθως 2-4, και αφού γεννήσει 500-600 αυγά, ψοφά κι αυτό.

Ασθένειες μεταξοσκώληκα

Μεταξοσκώληκας με συμπτώματα Πιπερίτιδας

Οι ασθένειες που μπορούν να προσβάλλουν τους μεταξοσκώληκες χωρίζονται στις παρακάτω κατηγορίες:

1. Ασθένειες που προκαλούνται από μύκητες–μυκητιάσεις.
2. Ασθένειες προκαλούμενες από βακτήρια.
3. Ασθένειες προκαλούμενες από ιούς
4. Δηλητηριάσεις από φυτοφάρμακα
5. Ασθένειες προκαλούμενες από πρωτόζωα.

Η ομάδα των ασθενειών από πρωτόζωα αντιπροσωπεύεται από την Νοζεμίαση , την γνωστή Πιπερίτιδα. Η οποία στο παρελθόν διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην παγκόσμια σηροτροφία, φθάνοντας σε σημείο κατά την περίοδο του μεσοπολέμου (1920-1940) να εκμηδενίσει την Ευρωπαϊκή παραγωγή κουκουλιών. Σήμερα, παρόλη την πρόοδο που έχει επιτευχθεί γύρω από την αντιμετώπισή της, εξακολουθεί να δημιουργεί προβλήματα στις σηροτροφικές χώρες και να ευθύνεται για σημαντικές απώλειες στην παραγωγή κουκουλιών.

Μία ακόμα ασθένεια που προσβάλλει τον μεταξοσκώληκα είναι αυτή που προκαλείται από τον μήκυτα Beauveria bassiana ή αλλιώς Botrytis bassiana. Η ασθένεια αυτή καταστρέφει ολόκληρο το σώμα του μεταξοσκώληκα. Ο μύκητας αυτός εμφανίζεται συνήθως όταν οι μεταξοσκώληκες αναπτύσσονται σε κρύες συνθήκες με υψηλή υγρασία.

H Flacherie είναι μια ακόμα ασθένεια των μεταξοσκωλήκων. Είναι μία βακτηριακή ασθένεια και τα επηρεασμένα σκουλήκια μολύνονται με το βάκιλλο Bacillus Bombysepticus. Οι κάμπιες στην τέταρτη ηλικία τους συνήθως μολύνονται. Η πέψη στις επηρεασμένες κάμπιες παρεμποδίζεται, αποβάλλουν ημι-στερεά περιττώματα αποκρουστικής μυρωδιάς και γίνονται ληθαργικές και μαλακές. Το κανονικό τάισμα των νυμφών και η διατήρηση καλών συνθηκών υγιεινής θα αποτρέψει την ασθένεια.

Τέλος η Grasserie είναι μία ασθένεια που προσβάλλει τους μεταξοσκώληκες. Προκαλείται από έναν ιό που ονομάζεται Borrelina. Είναι μολυσματική μέσω της επαφής με τα λύματα από τα άρρωστα σκουλήκια, και μπορεί να εξαπλωθεί μέσω του δέρματος του μεταξοσκώληκα και μέσω της κατανάλωσης μολυσμένων τροφίμων.

Ηλικίες-στάδια μεταξοσκώληκα

Κατάσταση ύπνου

Μεταξοσκώληκας σε ημιτελές κουκούλι

Από τα αυγά, μετά την εκκόλαψη, βγαίνουν οι μεταξοσκώληκες. Το μέγεθός τους είναι 2-3 χιλιοστά και έχουν χρώμα μαυριδερό. Απλώνονται στα κρεβάτια που βρίσκονται μέσα στο σηροτροφείο σε τρεις σειρές, ένα πάνω στο άλλο και ταϊζονται τρεις με τέσσερις φορές το εικοσιτετράωρο με ψιλοκομμένα τρυφερά φύλλα μουριάς. Τα φύλλα κόβονται με ένα ειδικό μαχαίρι, την μπαλέτα, όπως το μαρούλι για να μπορεί να τα φάει ο μικρός μεταξοσκώληκας που βρίσκεται στην πρώτη ηλικία . Ο μεταξοσκώληκας δεν τρώει τα φύλλα αν δεν έχουν την κατάλληλη υγρασία. Ετσι για να διατηρείται η υγρασία των κομμένων φύλλων περισσότερο χρόνο, τα κρεβάτια σκεπάζονται με νάιλον. Ο μεταξοσκώληκας από τη στιγμή που θα εκκολαφθεί μέχρι την ώρα που θα πλέξει το κουκούλι περνά από πέντε κύρια στάδια που ονομάζονται «ηλικίες». Μόλις γεννηθεί ο μεταξοσκώληκας βρίσκεται στην πρώτη ηλικία. Τρώει συνεχώς και μεγαλώνει κάθε μέρα σημαντικά. Οταν συμπληρωθούν 4 1/2 ημέρες περίπου, μετά την εκκόλαψη σταματά να τρώει. Σηκώνει λίγο το κεφάλι προς τα πάνω και στη θέση αυτή μένει ακίνητος επί 1-1 1/2 ημέρα περίπου (ανάλογα με την ηλικία). Το στάδιο αυτό ονομάζεται ύπνος. Ομως ο μεταξοσκώληκας δεν κοιμάται. Επειδή έχει μεγαλώσει αρκετά, το δέρμα του δεν τον χωρά. Ετσι με κάποιες διεργασίες που γίνονται δημιουργείται κάτω από το παλιό δέρμα ένα καινούργιο πιο ευρύχωρο. Συνολικά ο μεταξοσκώληκας περνά 5 ηλικίες και 4 ύπνους. Η καλή και αποδοτική εκτροφή εξαρτάται από τις ειδικές συνθήκες φωτισμού, αερισμού, θερμοκρασίας και υγρασίας στους χώρους εκτροφής. Ο φωτισμός πρέπει να μην είναι υπερβολικός, ενώ ο αερισμός πρέπει να είναι φυσικός. Οι μεταξοσκώληκες είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι στους θορύβους και στις χημικές ουσίες που μπορούν να αποβούν μοιραίες για την ανάπτυξή τους. Ενας κύκλος 30 ημερών είναι το ανώτατο διάστημα μιας κανονικής εκτροφής.

Το μετάξι

Μεταξωτό νήμα

Κρέμα σώματος από μετάξι

Η ιστορία του μεταξιού χάνεται στα βάθη των αιώνων και είναι συνυφασμένη με κινέζικες ιστορίες και μύθους. Σύμφωνα με τον μύθο, την τέχνη της εκτροφής του μεταξοσκώληκα ανακάλυψε συμπτωματικά η αυτοκράτειρα Σι-Λινγκ-Τσι το 2690 πΧ.

Από τότε άρχισε η ανάπτυξη της μεταξουργίας στην Κίνα. Τέχνη που έμεινε μυστική για 20 περίπου αιώνες. Η εξαγωγή των αυγών του μεταξοσκώληκα απαγορευόταν αυστηρά. Οποιοσδήποτε αποκάλυπτε τα μυστικά της σηροτροφίας αντιμετώπιζε την ποινή του θανάτου. Επιτρεπόταν μόνο η εξαγωγή κατεργασμένων νημάτων και υφασμάτων. Η Ιαπωνία, οι Ινδίες και η Περσία ήταν κέντρα εμπορίας του εξαγόμενου μεταξιού.

Το μετάξι είναι μείγμα δύο πρωτεϊνών. Η μία από αυτές ονομάζεται φιβροΐνη, αποτελεί το 75% της ίνας και βρίσκεται στο κέντρο της. Η άλλη ονομάζεται σερικίνη ή μεταξόκολλα, αποτελεί το 25% και περιβάλλει τη φιβροΐνη.

H φυσική ίνα στο μικροσκόπιο φαίνεται ανώμαλη και τραχεία στην επιφάνεια, με εγκάρσια τομή σχήματος έλλειψης. Μετά την απομάκρυνση της σερικίνης, η ίνα φαίνεται λεία σα διαφανής ράβδος και η διατομή της δεν είναι ομοιόμορφη σε όλο της το μήκος.

Η κατεργασία μέχρι να έχουμε το τελικό μεταξωτό ύφασμα διακρίνεται σε πολυάριθμα στάδια τα οποία είναι: η εκκόλαψη, η εκτροφή, το κλάδωμα-ξεκλάδωμα, η απόπνιξη, η αναπίνηση, η ύφανση, η βαφή, το φινίρισμα και η τυποβαφή.

Το κουκούλι όμως σήμερα δεν γίνεται μόνο κλωστή, αλλά χρησιμοποιείται και για τη δημιουργία καλλυντικών . Στην αγορά υπάρχουν μάσκες ομορφιάς με πρωτεΐνες μεταξιού, γάντια πίλινγκ από κουκούλι κ.ά. Οι μεγαλύτερες στον κόσμο εταιρείες καλλυντικών χρησιμοποιούν το μετάξι ως βάση για τα καλλυντικά τους.

Ο μεταξοσκώληκας εκκρίνει την πρωτεΐνη, που αναφέρθηκε παραπάνω ως σερικίνη, η οποία διατηρεί την ελαστικότητα και τη νεανική υφή στο ανθρώπινο δέρμα. Το συστατικό αυτό χρησιμοποιείται σε μερικά από τα πιο ακριβά καλλυντικά. Μάλιστα η ευεργετική ιδιότητα της σερικίνης ανακαλύφθηκε τυχαία. Κάποιος παρατήρησε ότι οι εργάτριες που δούλευαν στο αναπηνιστήριο είχαν πολύ νεανικά πρόσωπα και αυτό οφειλόταν στη σερικίνη, που περιεχόταν στον ατμό από το ζεστό νερό.

Το μετάξι στο χώρο του διεθνούς εμπορίου

Μεταξωτό νήμα

Το ποσοστό που κατέχει το μετάξι στο σύνολο της παγκόσμιας παραγωγής υφαντουργικών ινών, ζωικών, φυτικών, χημικών ή συνθετικών ήταν ανέκαθεν μικρό. Η σπανιότητα της πολύτιμης αυτής ύλης γίνεται αντιληπτή αν αναλογιστούμε ότι προπολεμικά αντιπροσώπευε το 0,5% της όλης παραγωγής υφαντουργικών ινών, ενώ κατά τη διάρκεια του 2^ου Παγκοσμίου πολέμου κατέβηκε και μέχρι του 0,16-0,18%, ποσοστό το οποίο κατέχει και σήμερα, από την άποψη του όγκου. Από την άποψη της αξίας η εικόνα είναι σαφώς διαφορετική, λόγω της υψηλής τιμής του ποιοτικού παραγόμενου προϊόντος, στις διεθνείς αγορές.

Οι διεθνείς απαιτήσεις για υψηλής ποιότητας μετάξι έχουν πολλαπλασιαστεί τα τελευταία χρόνια. Από το 1961 μέχρι και το 2006 οι εισαγωγές ακατέργαστης μέταξας παγκοσμίως έχουν σχεδόν διπλασιαστεί αυξανόμενες από 7.000 σε περίπου 15.000 τόνους, με αντίστοιχη αύξηση της αξίας των παγκόσμιων εισαγωγών από περίπου 65,5 εκατομμύρια δολάρια σε 424,3 εκατομμύρια δολάρια.

Αντίστοιχη είναι και η τάση αύξησης που παρατηρείται για την Ευρωπαϊκή αγορά ακατέργαστης μέταξας. Έτσι οι εισαγωγές στην Ευρώπη από περίπου 3.000 τόνους που ήταν το 1961, έχουν αυξηθεί σε περίπου 5.000 τόνους (1/3 των παγκόσμιων εισαγωγών), ενώ οι αντίστοιχοι αριθμοί για την αξία των εισαγωγών από περίπου 3 εκατομμύρια δολάρια που ήταν το 1961 ανήλθαν το 2006 σε περίπου 162 εκατομμύρια δολάρια.

Σήμερα υπάρχουν πάνω από 30 μεταξοπαραγωγές χώρες στον κόσμο. Η παγκόσμια παραγωγή ακατέργαστης μέταξας σύμφωνα με στοιχεία του FAO, ανήλθε το 2006 σε περίπου 155.000 τόνους. Το μεγαλύτερο μέρος της παγκόσμιας παραγωγής προέρχεται από την Κίνα πλησιάζοντας τους 112.οοο τόνους, με εξαγωγές που φτάνουν τους 11.000 τόνους, με δεύτερη παραγωγό χώρα την Ινδία η οποία με ύψος παραγωγής 17.500 τόνους απορροφά στη δική της βιομηχανία, σε μεγάλο ποσοστό το μετάξι που παράγει. Άλλες χώρες με σημαντική παραγωγή είναι το Βιετνάμ με 13.000 τόνους, το Τουρκμενιστάν με 4.500 τόνους και ακολουθούν άλλα κράτη με μικρότερη δυναμικότητα, όπως η Ταϊλάνδη, η Ρουμανία, η Βραζιλία, το Ουζμπεκιστάν, το Ιράν κ.α.

Γενετικά τροποποιημένοι μεταξοσκώληκες για πιο ανθεκτικό μετάξι

Ανατομία μεταξοσκώληκα

Αμερικανοί ερευνητές πέτυχαν να τροποποιήσουν γενετικά μεταξοσκώληκες, με την προσθήκη γονιδίων από αράχνες, ώστε να παράγουν πιο γερό και ελαστικό τεχνητό μετάξι , επίτευγμα που μελλοντικά μπορεί να επιτρέψει τη χρήση πιο ανθεκτικών ινών στα υφάσματα, αλλά και σε άλλες χρήσεις, όπως στους επιδέσμους ή στα αλεξίσφαιρα γιλέκα. Οι επιστήμονες κατάφεραν να ενσωματώσουν ειδικές πρωτεΐνες από αράχνες στο παραγόμενο μετάξι των μεταξοσκωλήκων, οι οποίες το καθιστούν πιο ελαστικό και επιδεκτικό επέκτασης, με αποτέλεσμα να είναι καταλληλότερο για διάφορες εφαρμογές, ιδίως στο πεδίο της ιατρικής, π.χ. για καλύτερη συρραφή τραυμάτων, σε τεχνητούς συνδέσμους, τένοντες, ικριώματα ιστών, μικρο-κάψουλες κ.α. Οι συνθετικές ίνες, που κατάφεραν ήδη να παράγουν οι Αμερικανοί επιστήμονες από τους διαγονιδιακούς μεταξοσκώληκες, είναι σημαντικά πιο ανθεκτικές από αυτές που παράγουν οι μη μεταλλαγμένοι και εξίσου ανθεκτικές με τον ιστό της αράχνης.

Πληροφοριακά στοιχεία

Ασθένειες Beauveria bassiana (ή Botrytis bassiana) Flacherie Grasserie Ασθένειες μεταξοσκώληκα Νοζεμίαση ή Πιπερίτιδα (Nozema bombycis Naegeli)

Σχετικές σελίδες

• Εκτροφή μεταξοσκώληκα
• Το μετάξι
• Bombyx mori L.
• Μέλισσες
• Λεπιδόπτερα
• Επώαση αυγών μεταξοσκώληκα
• Μορφολογικά χαρακτηριστικά λεπιδόπτερων
• Φροντίδες μεταξοσκώληκα
• Αναπαραγωγή μεταξοσκώληκα
• Ασθένειες μεταξοσκώληκα
• Διατροφή μεταξοσκώληκα
• Ηλικίες-στάδια του μεταξοσκώληκα
• Καλλυντικά από μετάξι
• Το μετάξι στο χώρο διεθνούς εμπορίου

Σύνδεσμοι

• Πιο ανθεκτικό μετάξι
• [ Προνύμφη]