Υγιεινή της διατροφής

Η φυσιολογική διατροφή παίζει σημαντικότατο ρόλο στη διατήρηση της υγείας του οργανισμού των ζώων. Οι τροφές μπορεί να βλάψουν την υγεία του ζωικού οργανισμού, όταν είναι ελλειμματικές ποσοτικά ή ποιοτικά, δηλαδή όταν χορηγούνται σε ανεπαρκή ποσότητα ή είναι φτωχές σε ορισμένα συστατικά, καθώς επίσης και όταν είναι αλλοιωμένες.

Από την έλλειψη διαφόρων συστατικών στο σιτηρέσιο των ζώων προκαλούνται διάφορες βλάβες στα όργανα ή τα συστήματα του οργανισμού τους, οι οποίες χαρακτηρίζουν τα καλούμενα μεταβολικά νοσήματα. Οι ζημίες που επιφέρουν τα νοσήματα αυτά στις διάφορες εκτροφές των ζώων και γενικότερα στην κτηνοτροφία και την εθνική οικονομία είναι ανυπολόγιστες. Για το λόγο αυτό πρέπει να δίνεται μεγάλη προσοχή κατά την κατάρτιση των σιτηρεσίων των ζώων, έτσι ώστε να μη συμβαίνει έλλειψη των απαραίτητων συστατικών.

Οι αλλοιωμένες τροφές, όπως είναι οι ευρωτιωμένες (μουχλιασμένες) και οι αποσυντεθειμένες, μπορεί να προκαλέσουν στα ζώα δηλητηριάσεις, διάρροιες, αποβολές στα έγκυα ζώα κ.λπ.

Ορθολογικό σιτηρέσιο

Για την ορθή κατάρτιση των σιτηρεσίων των ζώων πρέπει αν συμβουλευόμαστε τους ειδικούς πίνακες διατροφής που έχουν συνταχθεί στον κλάδο της διατροφής των κατοικιδίων ζώων. Η φυσιολογική διατροφή με ένα ορθολογικό σιτηρέσιο πέρα από την εξασφάλιση της καλής υγιεινής κατάστασης, είναι απαραίτητη και για την επίτευξη ικανοποιητικών αποδόσεων στη ζωοκομική εκμετάλλευση. Οι αποδόσεις των ζώων άλλωστε είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την καλή τους υγεία.

Το σιτηρέσιο των ζώων πρέπει να καταρτίζεται πάντοτε με γνώμονα την πληρότητά του στα απαραίτητα συστατικά, την καταλληλότητα των τροφών, που το απαρτίζουν για κάθε είδος ζώου και την οικονομικότητα. Οι τροφές πρέπει να είναι κατάλληλες για το κάθε είδος ζώου τόσο από την άποψη καλής πεπτικότητας όσο κι από την άποψη της αποφυγής δυσμενούς επίδρασης στον οργανισμό του.

Προϋπόθεση για ένα ορθολογικό σιτηρέσιο είναι αυτό να αποτελείται από τα παρακάτω βασικά και απολύτως απαραίτητα συστατικά, τα οποία πρέπει να υπάρχουν σε επαρκείς ποσότητες. Τόσο η έλλειψή τους όσο και η αλόγιστη υπερβολική χορήγησή τους έχουν ως αποτέλεσμα την πρόκληση διαφόρων διαταραχών στις λειτουργίες του οργανισμού και διαφόρων παθήσεων.

1. Ενέργεια (κυρίως υδατάνθρακες). Είναι απαραίτητ για κάθε λειτουργία του οργανισμού, τη διατήρησή του και την παραγωγή των ζωοκομικών προϊόντων (κρέας, γάλα, αυγά κ.λπ.) και την κίνηση (εργασία).
2. Πρωτεΐνες (λευκώματα). Η ποσότητα και η ποιότητά τους να είναι με κάθε δυνατή ακρίβεια υπολογισμένη, έτσι ώστε η περιέκτικότητά τους στο σιτηρέσιο να είναι κανονική.
3. Ανόργανα στοιχεία. Πρέπει να υπάρχουν σε επαρκείς ποσότητες με μορφή αφομοιώσιμων αλάτων.
4. Βιταμίνες. Η περιεκτικότητά τους στο σιτηρέσιο πρέπει να είναι σε κανονικά επίπεδα.
5. Ξηρή ουσία. Η αναλογία της στο σιτηρέσιο εξαρτάται απ' τη χωρητικότητα του πεπτικού σωλήνα του κάθε ζώου.
6. Νερό. Να υπάρχει στη διάθεση των ζώων πάντοτε σε επαρκείς ποσότητες.

Βλάβες από έλλειψη ή υπερχορήγηση συστατικών στο σιτηρέσιο

Το σιτηρέσιο των ζώων πρέπει να έχει την ορθή σύνθεση κατάλληλη για κάθε είδος ζώου, γιατί σε αντίθετη περίπτωση προκαλούνται μεταβολικά νοσήματα.

• Ενέργεια

Τα πλουσιότερα σε ενέργεια συστατικά των ζωοτροφών είναι οι υδατάνθρακες, τα λίπη και οι πρωτεΐνες. Για την κάλυψη των αναγκών σε ενέργεια πρέπει να προτιμούνται οι υδατάνθρακες, λόγω του χαμηλότερου κόστους τους έναντι των πρωτεϊνών και των λιπών. Εκτός απ' αυτό οι υδατάνθρακες υπάρχουν σε αφθονία στη φύση και ακόμα είναι εύκολα απορροφήσιμοι από το πεπτικό σύστημα των ζώων.

Η έλλειψη ενέργειας στα ζώα έχει ως συνέπεια την απώλεια βάρους στα ενήλικα άτομα και την καθυστέρηση της ανάπτυξης στα νεαρά και οφείλεται, όπως είναι ευνόητο, σε υποσιτισμό τους.

Η υπερβολική χορήγηση ενέργειας στα ζώα πρέπει να αποφεύγεται, γιατί αυτά παχύνονται πολύ με συνέπεια να επηρεάζεται δυσμενώς η ορμονική τους λειτουργία και ιδιαίτερα η λειτουργία του γεννητικού συστήματος.

• Πρωτεΐνες

Οι πρωτεΐνες ή λευκώματα έχουν μεγάλη σημασία για τη ζωή όλων των ζωντανών οργανισμών, ζώων και φυτών, γιατί από τις ουσίες αυτές συνθέτονται τα βασικά συστατικά των κυττάρων. Η ποιότητα των πρωτεϊνών εξαρτάται από την προέλευσή τους και την παρουσία στη σύνθεσή τους των βασικών αμινοξέων, τα οποία έχουν ουσιώδη σημασία για την υγεία των ζώων.

Η έλλειψη πρωτεϊνών, που οφείλεται σε υποσιτισμό, όπως και η έλλειψη ενέργειας, προκαλεί ομοίως στα ενήλικα άτομα απώλεια βάρους και στα νεαρά άτομα καθυστέρηση στην ανάπτυξη. Οι αποδόσεις των ζώων μειώνονται σημαντικότατα και στα θηλυκά ζώα παρατηρούνται σοβαρές ανωμαλίες στη λειτουργία του γεννητικού συστήματος και γέννηση μικρόσωμων και ασθενικών νεογνών.

Η χορήγηση πρωτεϊνών παραπάνω από τις πραγματικές ανάγκες του ζώου, εκτός του ότι είναι ασύμφορη ή καλύτερα άσκοπη και επιζήμια οικονομικά, πολλές φορές είναι και επιβλαβής για την υγεία τους.

• Ανόργανα στοιχεία

Οι λειτουργίες του οργανισμού των ζώων απαιτούν την παρουσία ανόργανων στοιχείων. Τα ζώα προμηθεύονται όλα τα απαραίτητα ανόργανα στοιχεία απ' τις τροφές. Ακόμη περισσότερο χρειάζονται τα ανόργανα στοιχεία στα νεαρά άτομα για την ανάπτυξή τους και ιδιαίτερα την ανάπτυξη του σκελετού τους. Τα κυριότερα από τα στοιχεία αυτά είναι το ασβέστιο, ο φωσφόρος, το μαγνήσιο, το μαγγάνιο, το κοβάλτιο, το κάλιο, το νάτριο, το χλώριο, το ιώδιο, το θείο, ο σίδηρος, ο χαλκός, ο ψευδάργυρος, το φθόριο και το σελήνιο.

1. Η έλλειψη του ασβεστίου στον οργανισμό των ζώων προκαλεί σοβαρότατες παθολογικές καταστάσεις και συνήθως μπορεί να συνδέεται με την αυξημένη χορήγηση φωσφόρου. Τα δύο αυτά στοιχεία πρέπει να βρίσκονται στον οργανισμό των ζώων σε αναλογία περίπου 2:1 (Ca:P) και, για να επιτυγχάνεται αυτό, η αναλογία τους στο σιτηρέσιο πρέπει να είναι περίπου 1:1. Η έλλειψη λοιπόν του ασβεστίου είτε λόγω χαμηλής περιεκτικότητάς του στο σιτηρέσιο είτε λόγω υπερβολικής χορήγησης φωσφόρου έχει ως αποτέλεσμα τις πολύ σοβαρές βλάβες στο σκελετό των ζώων. Η κατάσταση αυτή ονομάζεται οστεομαλακία. Στα νεαρά αναπτυσσόμενα άτομα υστερεί η ανάπτυξη του σκελετού τους και εμφανίζονται δυσμορφίες με συνέπεια το ραχιτισμό ή άλλες οστεοδυστροφικές καταστάσεις, όπως π.χ. στους πώλους η συνέπεια είναι μια οστεοδυστροφία στις επιφύσεις των μακρών οστών, η επιφυσίτιδα. Στα ενήλικα άτομα η έλλειψη του ασβεστίου προκαλεί οστεομαλακία τόσο στα μακρά όσο και στα πλατέα οστά του σκελετού τους με συνέπεια τη διόγκωση των αρθρώσεων και εμφάνιση χωλότητας, τις παραμορφώσεις των οστών και την εύκολη πρόκληση καταγμάτων. Ειδικά στους χοίρους και τους ίππους εμφανίζονται παραμορφώσεις στα οστά του κρανίου, όπως είναι η νόσος του μυλωνά στον ίππο, λόγω υπερβολικής χορήγησης πιτύρων, τα οποία είναι πλούσια σε φωσφόρο. Η ανεπάρκεια του σιτηρεσίου σε ασβέστιο μπορεί να προκαλέσει σοβαρές διαταραχές στη λειτουργία του γεννητικού συστήματος των θηλυκών ζώων και μείωση της γαλακτοπαραγωγής. Τα θηλυκά ζώα μπορούν να παρουσιάσουν αγονιμότητα λόγω αναφροδισίας ή ακόμη και στειρότητα, αποβολές, γέννηση ασθενικών και θνησιγενών νεογνών κ.λπ.

Στις γαλακτοφόρες αγελάδες, ως γνωστό, η ανεπάρκεια του σιτηρεσίου σε ασβέστιο προκαλεί την υπασβεστιαιμική πάρεση πριν ή μετά τον τοκετό, η οποία αντιμετωπίζεται επιτυχώς με την ενδοφλέβια χορήγηση γλυκονικού ασβεστίου. Η χορήγηση ασβεστίου σε ποσότητα μεγαλύτερη από την απαιτούμενη δεν προκαλεί καμιά ανωμαλία στον οργανισμό των ζώων, εφόσον αυτά είναι υγιή, γιατί το ασβέστιο που περισσεύει μέσα στον πεπτικό σωλήνα και δεν απορροφάται αποβάλλεται εύκολα κυρίως με τα κόπρανα.

1. Η έλλειψη του φωσφόρου προκαλεί ραχιτισμό στα νεαρά άτομα και οστεομαλακία και μείωση της όρεξης στα ενήλικα.

• Βιταμίνες

Οι βιταμίνες είναι ουσίες απαραίτητες για πολλές σημαντικές λειτουργίες του οργανισμού των ζώων. Η λειτουργία διαφόρων οργάνων, η ανάπτυξη, η συντήρηση, η γονιμοποίηση και η διατήρηση της υγείας και της ζωής των ζώων εξαρτώνται από τη δράση των βιταμινών. Σε περίπτωση έλλειψής τους διαταράσσονται οι παραπάνω λειτουργίες και προκαλούνται σοβαρές βλάβες στον οργανισμό μέχρι και θάνατος.

Οι βιταμίνες που είναι απαραίτητες στη διατροφή των ζώων διακρίνονται σε 4 λιποδιαλυτές και 12 υδροδιαλυτές, όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα.

Ταξινόμηση των βιταμινών

Βιταμίνες	Άλλες ονομασίες	Στερητικά νοσήματα
	Λιποδιαλυτές
A	Αυξητική	Αναστολή ανάπτυξης
	Αντιξηροφθαλμική	Ξηροφθαλμία
	Αντιλοιμογόνος	Ημεραλωπία κ.λπ.
D	Καλσιφερόλη, εργοστερόλη	Ραχίτιδα
E	Τοκοφερόλη	Αγονιμότητα, στειρότητα, μυϊκή δυστροφία
K	Αντιαιμορραγική	Τάση για αιμορραγίες
	Υδροδιαλυτές
Β1	Ανευρίνη, θειαμίνη	Πολυνευρίτιδα
Β2	Ριβοφλαβίνη, Λακτοφλαβίνη	Αναστολή ανάπτυξης
Β6	Πυριδοξίνη, Αδερμίνη	Δερματίτιδα
Β12	Κοβαλαμίνη	Αναστολή ανάπτυξης, αναιμία
Bc	Φολικό οξύ	Αναιμία
PP	Νιασίνη, Νικοτιναμίδιο, Αντιπελλαγρική	Πελλάγρα
P	Κιτρουλίνη, Εσπεριδίνη	Αιμοραγίες, Δερματικές παθήσεις, Νευρικές διαταραχές
Ινοσιτόλη	Bios I	Αλωπεκία
Βιοτίνη	Bios II, βιταμίνη Η	Δερματικές παθήσεις
Χολίνη		Πήρωση
C	Ασκορβικό οξύ, Αντισκορβουτική	Σκορβούτο

1. Η έλλειψη βιταμίνης Α προκαλεί αναστολή της ανάπτυξης του σώματος, αναστολή έκκρισης της βλέννας από τους βλεννογόνους με αποτέλεσμα την ξηρότητά τους μέχρι και την κερατινοποίησή τους και στις ουροφόρους οδούς για το λόγο αυτό σχηματίζονται ουρόλιθοι. Προκαλεί επίσης ημεραλωπία και ειδικά στα βοοειδή διάφορες οφθαλμικές παθήσεις μέχρι τυφλότητας και γέννηση ασθενικών ή τυφλών μόσχων. Τέλος προκαλείται αγονιμότητα.
2. Η έλλειψη βιταμίνης D προκαλεί ραχίτιδα στα νεαρά άτομα και οστεοδυστροφίες στα ενήλικα.
3. Η έλλειψη βιταμίνης E προκαλεί διαταραχές στην αναπαραγωγή των ζώων. Στα αρσενικά προκαλούνται ανωμαλίες στο σχηματισμό των σπερματοζωαρίων και στα θηλυκά απορρόφηση των εμβρύων και γέννηση ασθενικών νεογνών. Στους νεοσσούς παρατηρείται νευρομϋική εκφύλιση. Στα νεαρά ζώα και ιδίως στους αμνούς και τα ερίφια η έλλειψη βιταμίνης E σε συνδυασμό με την έλλειψη σεληνίου προκαλεί μυϊκή δυστροφία.
4. Η έλλειψη βιταμίνης K προκαλεί ανεπάρκεια προθρομβίνης στο αίμα με συνέπεια την παρακώλυση της πήξης του και τάση για αιμορραγίες.
5. Η έλλειψη βιταμίνης B1 προκαλεί πολυνευρίτιδα λόγω συγκέντρωσης πυροσταφυλικού οξέος στο αίμα, στους ιστούς και ιδίως στο νευρικό ιστό. Η πάθηση αυτή είναι πολύ συνηθισμένη στα πτηνά.
6. Η έλλειψη βιταμίνης B2 προκαλεί φλεγμονή των χειλέων και της γλώσσας, αναστολή της ανάπτυξης, θόλωση του κερατοειδούς χιτώνα και στον ίππο περιοδική οφθαλμία.
7. Η έλλειψη βιταμίνης B6 προκαλεί δερματίτιδα στους επίμυς και νευρικές διαταραχές στα ορνιθοειδή και τους χοίρους..
8. Η έλλειψη βιταμίνης B12 προκαλεί αναστολή της ανάπτυξης και αναιμία.
9. Η έλλειψη βιταμίνης Bc προκαλεί αναιμία.
10. Η έλλειψη βιταμίνης PP προκαλεί πελλάγρα.
11. Η έλλειψη βιταμίνης P προκαλεί μειώνει τη διαπερατότητα των τριχοειδών αγγείων και τα καθιστά εύθραυστα και έτσι προκαλούνται εύκολα αιμορραγίες.
12. Η έλλειψη παντοθενικού οξέος προκαλεί στα ζώα δερματικές παθήσεις, νευρικές διαταραχές και αναστολή της ανάπτυξης.
13. Η έλλειψη ινοσιτόλης προκαλεί αλωπεκία και υπερλίπωση του ήπατος.
14. Η έλλειψη βιοτίνης προκαλεί δερματικές παθήσεις, αναστολή της ανάπτυξης και προϊούσα παράλυση.
15. Η έλλειψη χολίνης προκαλεί πήρωση (βράχυνση και δυσμορφία των άκρων).
16. Η έλλειψη βιταμίνης C προκαλεί προκαλεί σκορβούτο και τάση για αιμορραγίες (αιμορραγική πορφύρα).

• Ξηρή ουσία

Για τη σωστή διατροφή των ζώων δεν απαιτείται μόνο η κανονική περιεκτικότητα των διαφόρων απαραίτητων συστατικών στο σιτηρέσιο αλλά και ο κανονικός όγκος. Έτσι εξασφαλίζεται η πλήρωση του πεπτικού συστήματος και η καλή λειτουργία του. Τον όγκο του σιτηρεσίου τον καθορίζει η περιεκτικότητά του σε ξηρή ουσία. Όλες οι τροφές αποτελούνται από ξηρή ουσία και νερό. Η περιεκτικότητα σε νερό είναι στις περισσότερες τροφές μεγάλη. Το χλωρό χόρτο της βοσκής περιέχει από 75-90% νερό και 10-15% ξηρή ουσία, ενώ το ξηρό χόρτο και οι καρποί περιέχουν μόνο περίπου 10% νερό και 85% ξηρή ουσία.

Οι θρεπτικές ανάγκες των ζώων πρέπει να καλύπτονται με ένα ορθολογικό σιτηρέσιο, το οποίο να έχει και τον κατάλληλο όγκο για κάθε είδος ζώου ανάλογα με τη χωρητικότητα του πεπτικού του σωλήνα. Ο μεγάλος όγκος του σιτηρεσίου λόγω μεγάλης ποσότητας χονδροειδών τροφών πλούσιων σε ξηρή ουσία προκαλεί διάταση του πεπτικού σωλήνα με συνέπεια τη δυσπεψία και άλλες πεπτικές διαταραχές. Αντίστροφα, αν στο σιτηρέσιο υπερτερούν οι συμπυκνωμένες τροφές (οι καρποί), πάλι μπορεί να προκληθούν πεπτικές διαταραχές.

• Το νερό

Το πόσιμο νερό των ζώων πρέπει να είναι καθαρό και σε κατάλληλη θερμοκρασία. Πρέπει να είναι απαλλαγμένο από μεγάλο μικροβιακό φόρτο και από χημικές ουσίες επιβλαβείς για τον οργανισμό.

Όταν το νερό προέρχεται από γεωτρήσεις και μάλιστα όχι πολύ βαθιές, οι οποίες γειτνιάζουν προς βόθρους, κοπροσωρούς κ.λπ., μπορεί να είναι μολυσμένο από μικροοργανισμούς, που πολλές φορές δημιουργούν προβλήματα στην υγεία των ζώων. Για να προλαβαίνονται σοβαρές καταστάσεις, πρέπει να εξετάζεται το νερό αυτό στα ειδικά εργαστήρια, για να παίρνονται έγκαιρα τα κατάλληλα μέτρα και να δίνονται οι απαραίτητες λύσεις.

Οι κτηνοτροφικές μονάδες που γειτνιάζουν προς ορισμένες βιομηχανίες μετάλλων, όπως μολύβδου, ψευδαργύρου κ.λπ. είναι ενδεχόμενο να έχουν προβλήματα μόλυνσης του νερού των γεωτρήσεων από τα απόβλητα των βιομηχανιών αυτών, πέρα από τη γενική μόλυνση του περιβάλλοντος (μόλυνση βοσκής, ζωοτροφών και ατμοσφαιρικού αέρα).

Η θερμοκρασία του πόσιμου νερού των ζώων κατά το καλοκαίρι πρέπει να εείναι γύρω στους 15^oC, δηλαδή δροσερό και το χειμώνα όχι κάτω από 5^oC. Ιδιαίτερα στους ίππους το πολύ ψυχρό νερό μπορεί να προκαλέσει κολικό και μάλιστα, όταν τα ζώα είναι πολύ διψασμένα ή πολύ ξαναμμένα.

Οι ποτίστρες των ζώων, αυτόματες ή απλές, πρέπει να καθαρίζονται τακτικά και κάπου καπου να απολυμαίνονται και ιδίως σε περιπτώσεις ένσκηψης μολυσματικών νοσημάτων.